دوازدهمین جلسه درس " گفتار مطالعات عالی زنان "
بسمه تعالی
درس گفتار مطالعات عالی زنان
جلسه دوازدهم
موضوع «خانواده در قرآن» از بحث های مهم در آیات قرآن است که واژه «زواج» و « نکاح» انعکاس دهنده این موضوع می باشند.
واژه زواج با مشتقاتش 72 بار در قرآن استعمال شده که هم بر مسائل حوزه خانواده و هم بر اموری فراتر از خانواده دلالت دارد این واژه، هم در سوره های مکی و هم در سوره های مدنی آمده است.
واژه نکاح با تعبیرهای مختلف اش 19 بار در قرآن استعمال شده و فقط در سوره های مدنی مانند؛ بقره، نساء، احزاب
و ... دیده می شود.
نکاح به معنی دو کوهان شتر است و واژه زواج دلالت بر معنای قرین و همتایی دارد. این کلمات به نوعی همتایی و برابری را می رسانند
توضیحات قرآن در مسئله نکاح:
مفهوم خانواده در قرآن مفهومی گسترده است و محدوده خانواده در قرآن با جوامع، فرهنگ ها و ادیان دیگر متفاوت است. خانواده در قرآن محدوده ای گسترده دارد مفاهیمی چون محرمیت، ارث، الاقربون ذوی القربی دلالت بر خانواده ای فراتر از زن و شوهر می کنند. خانواده در قرآن 6 عضو دارد؛زن و شوهر، پدر و مادر، فرزندان، خواهر و برادر، خاله و دایی و عمه و عمو، پدر بزرگ و مادرزرگ
لذا با چه کسانی نمی توان ازدواج کرد دایره اش وسیع است، ارث از محرمیت وسیع تر است و الاقربون و ذوی الاقربی که از دو مورد دیگر هم گسترده تر است
ماهیت ازدواج چیست؟
در کتب فقهی نوعا تلقی فقها از ازدواج از سنخ معاملات است. در معالمه هم متعاملین و هم ثمن و مثمن وجود دارد. لذا در ازدواج مهر را ثمن قرار دادند. این تلقی رایج از ازدواج است.
وقتی ازدواج معامله باشد در آن به نوعی تملیک و تملک نهفته است و آثار مترتب بر آن هم از سنخ معامله خواهد بود. برخی از تکالیف و حقوقی که در فقه مطرح می شود و در مورد آنها نصی وجود ندارد از همین قاعده استفاده شده است مانند هزینه درمان بیماری های صعب العلاج زن که بر عهده خود زن می باشد؛ چون اصل ازدواج نوعی معامله است مانند معامله بین موجر و مستأجر که هزینه های جزئی ملک بر عهده مستاجر و هزینه های کلی مانند خراب شدن دیوار خانه بر عهده مالک خواهد بود.
آیا تلقی قرآن از ازدواج نوعی معامله است؟
ازدواج از نگاه قرآن و عقلا یک معاهده است. بر اساس این تعریف، آثار نکاح متفاوت از رویکرد قبلی خواهد بود. تعبیر قرآن درباره ازدواج (میثاقا غلیظا) است. در سوره نساء آیه 21وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا در آیات دیگر دو بار عقده النکاح به معنای پیمان به کار رفته است وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ ۚ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۚ وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (بقره / 237)
این واژه ها نشان دهنده یک نوع همتایی است که دو موجود در کنار هم قرار گرفته اند.
در روایات هم از ازدواج به بهترین خانه ای است که ساخته می شود تعبیر شده است
یا تعبیرهاییی که در ازدواج از کفویت سخن گفته شده است
از تفکر در آیات و روایات به دست می آید که ازدواج از نوع معامله نیست بلکه معاهده است.
دلیل دیگر؛تعبیر عقلا نیز از ازدواج، معامله و خرید و فروش نیست.
(نکته: ما در فقه مسلم انگاری هایی داریم که پیامدهای منفی دارند. یک مطلبی مسلم فرض شده بدون آنکه در مورد آن بحث شود اما در مورد تبعات اش بحث می شود. یکی از مسائل، ماهیت نکاح است که معامله فرض شده بدون این که بحث کنند که چرا معامله است؟! یا این که طلاق به دست مرد است؟! به چه دلیلی طلاق از حقوق مرد است؟!)
اگر نکاح را از معاملات خارج کنیم و جزء معاهدات انسانی قرار دهیم روابط و تکالیف زن و مرد نیز متفاوت خواهد شد.
البته این معاهده شامل تعهداتی می شود که مربوط به آن معاهده است و با معامله فرق دارد.
نوع نگاه ما به ماهیت نکاح نه تنها احکام، بلکه اخلاق را نیز متفاوت می کند.
پس دو راه برای کشف ماهیت نکاح است:
- کشف سیره عقلا
- بررسی مجموع آیاتی که درباره خانواده گفته شده است.
اهداف ازدواج در نگاه قرآن
قرآن چهار کارکرد و هدف ذکر کرده :
1. توالد و تکثیر نسل: تعبیر حرث ؛ تعبیر بث منهما ...؛ جعل لکم من ازواجکم بنین و حفده ...؛
2. سکونت و آرامش: (روم/21؛ اعراف / 198) (لتسکنوا الیها)
3. ارضای غرایز : استمتاع ، الرفث
4. تکمیل و تکامل زن و مرد با ازدواج (مشارکت در حیات مادی و معنوی) : هن لباس لکم و انتم لباس لهن
از نظر رتبه بندی :
اول و دوم و چهارم جزء اهداف اصلی است.
کارکرد سوم هدف فرعی است که در طبع انسان گذاشته شده تا مشکلات و سختی ها را فراموش کند و یا کوچک جلوه کند. اما ممکن است برخی ارضای غریزه جنسی را جزء اهداف اصلی بگذارد
اصول حاکم بر خانواده:
سه اصل در آیات مختلف ذکر شده است:
1. معاشرت بالمعروف: در 12 مورد این مورد بکار رفته است. و جالب است که 7 مورد آن در بحث طلاق است.
2. مشورت : در سوره بقره ذکر شده است. این آیه مغفول واقع می شود. جایی که بحث بارداری و وضع حمل و شیردهی را مطرح می کند مشاوره را یک اصل مطرح می کند که پدر و مادر با هم مشورت می کنند ( در موردی که خواستند زودتر از 24ماه کودک را از شیر بگیرند) وقتی در این مورد کوچک بحث مشاوره را مطرح می کند نشان دهنده این است که مشورت عنصر جدی در بحث خانواده است
مواردی که بحث مشورت را مطرح می کند:
- حوزه عمومی: و امرهم شوری بینهم
- حوزه حکومت: و شاورهم فی الامر
- حوزه خانواده
-
3. حقوق و تکالیف برابر . و لهمن مثل الذی علیهن
موضوع جلسه آینده:
چند همسری و ازدواج موقت