نهمین جلسه درس گفتار مطالعات عالی زنان
بسمه تعالی
درس گفتار مطالعات عالی زنان
جلسه نهم
یکی از مباحث مقدماتی که باید مورد توجه قرار گیرد نوع دیدگاهها و رویکردهای تفسیری در حوزه مسائل زنان است.
علوم قرآن شاخه ای دارد به نام «مکاتب تفسیری» که در آن به دنبال کشف منشاء اختلاف ها و تفاوت ها در تفسیرهای مفسران است. البته این موضوع یک نگاه بیرونی به تفسیر است که اولین مرتبه توسط مستشرقان مطرح شده است.
کتابهایی که در این زمینه نوشته شده
1. نگرش های تفسیری قرآن/ گلذیهر/ ترجمه
2. التفسیر و المفسرون/ ذهبی/ این کتاب تکمیل شده کار گلذیهر است
3. آیت الله عمید زنجانی و آیت الله معرفت هم در این زمینه کتابهایی داشتند.
در این تفسیرها به این مسئله توجه شده که اگر مفسر،متکلم یا اخباری یا عارف یا ادیب و ... باشد تفسیرش با دیگر مفسران فرق خواهد داشت.
جای بحث هنوز وجو دارد که آیا منشأ اختلاف بین مسلمانان فقط همین مسئله بوده؟ یا موارد دیگری هم می توان به آن اضافه کرد!
دو عاملی که باعث اختلاف تفسیری در بین مفسران شده است:
1. تکیه گاه مفسران برای تفسیر قرآن چه بوده است؟
2. تخصص و حرفه مفسر چیست؟
تفسیر یعنی؛ کشف مراد خداوند. پس ما به وسیله تفسیر، مجهولی را معلوم می کنیم. کشف این فرآیند باید بر اساس یک معرفتی صورت بگیرد. سوال اینجاست که منشأ آن معرفت چیست؟ ممکن است منشا آن عقل یا علوم تجربی یا کشف و شهود یا روایت و یا حتی قرآن باشد.
موارد ذکر شده در حقیقت پایگاه های انحصاری معرفت انسان هستند و انسان آگاهی های خود را از این چهار منبع بدست میآورد:
1. عقل
2. علوم تجربی
3. کشف و شهود
4. وحی
پس روشن است که نتایج حاصل از این منابع با یکدیگر متفاوت خواهد بود مثلا دستاوردهای تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر «المیزان» که تفسیر قرآن به قرآن است با نتایج یک تفسیر روایی یا عقلی متفاوت است.
منشأ دوم تخصص مفسر است. دانش و تخصصی که مفسر دارد را می توان در گوشه گوشه ی تفسیرش مشاهده کرد. مثلا چون تسلط فخر رازی کلامی بوده به بحث های کلامی قرآن بیشتر از مباحث دیگر پرداخته است.
موارد مؤثر دیگری هم وجود دارد:
3. مذهب: (شیعه یا سنی بودن) یک بخش زیادی از اختلاف مسلمانان در آیاتی است که مربوط به شیعه وسنی می باشد مثل آیات ولایت و ...
4. نژاد.: البته نژاد شاید خیلی مؤثر نباشد اما به هر حال ممکن است تفاوت هایی را ایجاد کند. کرد یا فارس یا عرب بودن مفسر در بعضی برداشت ها خود را نشان می دهد.
5. جنسیت: زن یا مرد بودن مفسر می تواند در تفسیر آیات خود را نشان داده و ایجاد اختلاف کند. مفسران مرد غالبا با همان نگاه رایج به تفسیر قرآن پرداخته اند این مسئله در آیاتی که مربوط به مرد و زن است نمود بیشتری دارد. مثلا برخی مفسران در آیه « بما فضل الله ... » برتری مرد را بر زن در چهار حوزه می دانند.
· بدنی
· ادراکی
· تدبیر و اراده
· امتیازهای دینی بیشتر
6. فضای جغرافیایی و آب و هوا
7. شرایط فرهنگی و سیاسی
4 رویکرد مهم در تفسیر آیات مربوط به زنان
1. رویکرد سنتی: نگاهی که بین مفسران از گذشته تا حال رایج بوده است. در این نگاه، تفاوت های اساسی و جوهری بین زن و مرد وجود دارد.
تفسیرها و برداشت های این گروه را در ذیل این آیات بررسی کنید. آیه 34 سوره نساء، 18 سوره زخرف، 228 سوره بقره، 28 سوره یوسف
این گروه معتقدند که خداوند به این تفاوت های طبیعی توجه داشته و آن را در احکام و قضاوت ها و رویکردهای خود منعکس کرده است
جالب است که برای کمتر کسی این سوال پیش آمده که چرا این تفاوت ها هست؟ و علت آن چست؟
2. رویکرد تبیینی و توجیهی: در دوران معاصر حرکت دیگری هم به وجود آمد. در این دوران این سوال پیش آمد که منشأ این تفاوت ها چیست؟ مفسران این دوره سعی کرده اند این تفاوت ها را توجیه کنند.
تفسیر المیزان و المنار را ملاحظه کنید. این دو مفسر ظاهرا تفاوت ها را قبول دارند اما سعی می کنند آنها را تبیین و توجیه نمایند. مثلا می گویند مردها عقلشان بیشتر است و زن ها احساسشان بیشتر است و احساس برای تربیت خانواده خوب است و عقل هم برای مدیریت جامعه به کار می آید. به همین خاطر می گویند زن ها نمی توانند قاضی شوند چون عاطفه شان بیشتر است یا در مورد ارث، مثلا علامه طباطبایی معتقد است اگر ارث زن کمتر از مرد است اما آورده زن بیشتر از مرد است است چون زن آن چه را مالک می شود خرج نمی کند اما مردها ارثی که بدست می آورند خرج می کنند بنابراین یک تعادل ایجاد می شود.
3. رویکرد تفسیرهای نوگرایان. این گروه تفاوت اساسی با دو گروه قبل دارند. مثلا آقای شیخ فضل الله در مورد آیه 18 زخرف می گوید: از کجا ثابت کردید که زن به جواهرات علاقه ی زیادی دارد و این علاقه ذاتی است نه عرضی؟! شما تربیت را عوض کنید نتیجه هم عوض می شود!
4. تفسیرهای زنانه از قرآن: زن هایی وارد عرصه مطالعات تفسیری شده اند که معتقدند اگر زن ها وارد تفسیر آیات شوند حرف های جدیدتری خواهند گفت؛ چون رویکرد متفاوتی دارند. زن از منظر زنانگی به آیات نگاه می کند و ممکن است مسئله ای را بگوید که به ذهن مردان نرسد. .شاخص این جریان «آمنه ودود» است که کتابی به نام «قرآن و زن» دارد که به فارسی هم ترجمه شده است.
پس وقتی آیات زن را مورد توجه قرار می دهیم 4 نوع رویکرد تفسیری را می بینیم
تفسیرهای سنتی
تفسیرهای توجیهی
تفسیر های نوگرایانه
تفسیرهای زنانه (که ادامه همان تفسیرهای نوگرایانه است.)
مروری بر سر فصل های ذکر شده:
· جریان های تفسیری
· تفسیر تنزیلی و توجه به سیر نزول آیات قرآن
· منبع شناسی
· گزارشی از آیات قرآن
آیاتی که در باب زن هست در چند حوزه است:
· به حوزه شخصیتی یا بعد فردی زن اشاره دارد. قران چه تصویری در حوزه شخصیت و فردی زن ارائه داده است؟ این بحث مهمی است.
· به حوزه خانواده
· حوزه مسائل سیاسی اجتماعی
· حوزه أعلام و شخصیت ها که قرآن معرفی کرده است
آیاتی که به حوزه فردی (شخصیتی) زنان می پردازد به سه بحث تقسیم می شوند.
- آفرینش زنان:
شامل دو بخش است
· مستقیم به بحث زن و مرد پرداخته (6 آیه داریم که سه تا مفرد و 3 مورد دیگر جمع است. ) آیه اول سوره نساء بحث خلقت را مطرح کرده و آیه خلق لکم من انفسکم ازواجا
· کلیت خلقت را مطرح می کند. و بحث زن و مرد را در آن مطرح نشده! «انی خالق بشرا من طین» .
- آیاتی که به توانمندی های زنان و مردان می پردازد. (ابزار ادراکی، قدرت تشخیص خیر و شر، روح و ....)
- آیاتی که به ضعف های زنان اشاره کرده است (چهار آیه/ فضل، کیدهن، للرجال علیهم درجه، او من ینشا)