هشتمین جلسه درس گفتار مطالعات عالی زنان
بسمه تعالی
درس گفتار مطالعات عالی زنان
جلسه هشتم
موضوع اول: گزارشی از آیات و منبع شناسی
در کتاب «قرآن و مسئله زن» بیش از ۳۵۰ آیه (مستقیم یا غیر مستقیم) مرتبط با زنان شناسایی شده است این آیات را از جهت محتوا به عناوین زیرمی توان تقسیم کرد.
گزارش اجمالی آیات
- بحث های فردی زن (شامل معرفت شناسی، خلقت، توانمندی ها، ابزار ادراکی و ...)
- حوزه خانواده (نکاح، طلاق و تلقی قرآن از نکاح و ازدواج)
- مسائل اجتماعی سیاسی (امر به معروف و نهی از منکر )
- مباحث قضایی کیفری (شهادت، قضاوت، مسائل کیفری)
- أعلام (زنانی که در قرآن از آنان به عنوان الگو یاد شده و در ضمن آن، مباحث دیگری هم مطرح شده است)
موضوع دوم: معرفی منابعی در موضوع «آیات زن در قرآن»
مقاله ای در «آیینه پژوهش» چاپ شده به نام «کتاب شناسی زنان» که مباحث زن در قرآن را آورده است بیش از ۱۰۰ منبع در آن مقاله معرفی شده است.
مقاله در سال ۷۹ در مجله پیام زن شماره ۱۰۱ با نام «کتاب شناسی زن در قرآن» از محمد صادق کفیل چاپ شده است.
کتابی به انگلیسی چاپ شده تحت عنوان «روشنفکران متجدد اسلام و قرآن« این کتاب به فارسی ترجمه نشده ولی گزارشی از آن موجود است.
دسته بندی کتاب ها درخصوص آیات زن در قرآن:
- کتاب هایی که آیات در مورد زنان را جمع، تجزیه و تحلیل کرده است. مانند «شخصیت زن از دیدگاه قرآن» «زن در قرآن» علی دوانی، «زن در قرآن» عباس محمد عقاد، «سیمای زنان در قرآن» و کتاب «تفسیر زنان» ۲ جلد
- کتاب هایی که به بحث سیر تحول آیات در مورد زنان پرداخته است. مثل «کتاب سیر تحول آیات زن در قرآن» احمد پاینده چاپ ۵۷، کتاب «المرأه خلال الآیات القرانیه، چاپ مراکش ( این کتاب بر اساس سیر نزول نوشته شده است)، پایان نامه «سیر تحول آیات مربوط به زن» در دانشگاه اصول الدین
- کتاب هایی که به شبهات حول موضوع زنان پرداخته است. مانند: شهادت زنان، قضاوت، قوامیت مرد بر زن و بحث هایی مربوط به نکاح
- کتاب هایی که رویکردها و دیدگاهها را در موضوع زنان انعکاس داده است. مانند پایان نامه «رویکردهای جدید در مورد آیات حجاب» در دانشگاه مفید
تا کنون شاید نزدیک به 300 منبع در این موضوع احصا شده است.
موضوع سوم: مسئله سیر نزول آیات قرآن
سیر نزول قرآن آگاهی هایی به ما می دهد که تفسیرهای رایج آن نتایج را ندارند. در سیر نزول اگر مسئله ای را بخواهیم بررسی کنیم باید سه مرحله را طی کنیم.
الف: جمع آوری آیات مرتبط با موضوع
ب: قرار دادن و دسته بندی آنها در جدول زمانی ۲۳ سال نزول وحی
ج: تحلیل آیات
تفسیر تنزیلی حدود 40 یا 50 سال سابقه دارد و در ایران، اولین بار توسط مهندس بازرگان با کتاب «سیر تحول قرآن» مطرح شد.
مثال برای تفسیر تنزیلی:
در بحث جهاد؛شروع بحث در تفسیر تنزیلی از این جاست که اگر کسی به شما ظلم کرد با او جهاد کنید. آخرین آیات هم این است که اگر کسی تعرضی نکرد شما هم تعرضی نکنید. «لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»
اگر به آیات ابتدایی و انتهایی در موضوع جهاد توجه کنیم این سوال مطرح می شود که در جهاد ابتدایی ملاک کفر کافر و عقیده اوست یا عدوان اش؟ نظر مشهور کفر کافر است ولی با توجه به سیر نزول و حکمت الهی در تقدم و تاخر و چینش و نظم آیات می توان گفت ملاک، عدوان کافر است.
در حقیقت آیات قتال در قرآن به دو گونه است یک وقت در زمان جنگ است مانند آیه «واقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم» اما یک بار در مورد استراتژی جنگ و صلح از نگاه اسلام است.
برای این کار باید یک تفسیر سه ضلعی مشخص کنیم.
الف: جایگاه آیات را در سیر تنزیلی مشخص کنیم.
ب: مسئله محور پیش برویم.
ج: این که تفسیر قرآن با قرآن داشته باشیم.
(مسئله محوری یعنی؛ با یک مسئله وارد قرآن شویم مثلا قرآن چه تصویری از رابطه خدا با انسان ارائه داده است؟! آیا رابطه عبد و مولی است یا رابطه پادشاه و رعیت اش یا رابطه پدر با فرزند است.)
اگر این سه رکن با هم باشد یافته ها و برداشت های ما از قرآن خیلی عمیق تر می شود.
یا قرآن درباره زن در چهار مرحله بحث کرده است.
مرحله اولکه نگاه سلبی دارد؛ با نگاه تحقیر آمیز به زن مبارزه می کند که از سال اول بعثت شروع و تا سال ۱۱ ادامه می یابد.
در سال اول می فرماید: وَإِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ
در سال دوم تقسیم جنسیتی را یک تقسیم ناعادلانه و نابرابر می داند:أَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْأُنثَى تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِيزَى
در سال یازدهم می فرماید: وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ
مرحله دوم که ایجابی است، هویت زن و مرد را در نگاه قرآن بیان می کند.
طرح مباحث معرفت شناسانه و ترسیم روشن و انسانی از زن درآیات مربوط به خلقت آدم و حوا که از سال سوم شروع و تا سالهای آخر ادامه می آید. .. اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا
مرحله سوم : ارائه الگوها و نمونه ها
ارائه الگوها در قرآن از سال چهارم شروع می شود.
شروع این مرحله با حضرت مریم سلام الله علیها است و بعد از آن بحث بلقیس، دختران شعیب و همسر فرعون است. زنانی که نمونه های بزرگ تاریخ هستند.
(اینکه می گویند زنان ناقص العقل هستند قرآن تایید نمی کند. بلقیس کشور اداره می کند. دختران شعیب با یک نگاه تشخیص میدهند که موسی انسان قوی و امین است.)
در مورد حضرت مریم قرآن می فرماید: وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِين
در مورد مادر حضرت موسی علیه السلام می فرماید: وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ
«در آیات قرآن قرآن از پسر بد نام برده شده مانند پسر آدم، پسر نوح و پسران یعقوب است اما دختر بد را معرفی نکرده، دو دختر معرفی شده که هر دو خوب هستند؛ یکی حضرت مریم و دیگری دختران شعیب
از سه مادر سخن گفته که هر سه، مادران پیامبران اولوالعزم بوده اند. عیسی بن مریم، ام موسی و مادر حضرت رسول صلوات الله علیه و آله
پس قرآن در خصوص مبحث زن، اول نگاه موجود را رد می کند بعد تبیین درستی از آن ارائه می دهد و سپس الگو معرفی می کند.
مرحله چهارم: اصلاح قوانین و مقررات
که عمدتا در دوران هجرت و از سال دهم بعثت تا سال دهم هجرت طرح می شود.
بحث هایی مثل طلاق ، شهات زن، ارث ، ..... همه مربوط به این دوره زمانی است.
این خود می تواند یک الگو باشد برای این که بدانیم قوانین و مقررات را از کی می توانیم وضع کنیم:
اول: منفی های ذهن را پاک کنیم
دوم: تصویرهای مثبت را در ذهن او بسازیم
سوم: با معرفی الگو آن تصاویر را تثبیت کنیم
چهارم: قانون وضع کنیم.