ششمین جلسه درس گفتار مطالعات عالی زنان
بسمه تعالی
درس گفتار مطالعات عالی زنان
جلسه ششم
توجه:
در مطالعات دینی باید به منابع گذشته مراجعه کنیم و اکتفا به منابع متاخر اشتباه است؛ چون خیلی از حرفها و نظرات گذشتگان در منابع متاخر ذکر نشده است.
مطالعات مربوط به زنان به ۵ دوره قابل تقسیم است.
دوره اول (قبل از مشروطه): این دوره تاریخ طولانی دارد. ( مشروطه در تاریخ ۱۲۸۵ شمسی اتفاق افتاد)
در این دوره مسئله زنان به شکل پراکنده و ذیل آیات مربوط به زنان و در کتب فقهی و ادبی مطرح بوده است.
کتابهایی که در این دوره نگاشته شده به چند شکل است
بخش اول:
· تراجم و شرح حال نگاری است. مثل امهات النبی، النساء معروفات فی قریش یا کتاب من تزوج نساء الخلفاء یا اخبار النساء
همچنین بخش آخر برخی از کتابهای رجالی یا طبقات نیز به زنان اختصاص داشته است؛ مثل رجال شیخ طوسی که بخش آخر آن کتاب النساء است یا رجال ابن داوود یا طبقات ابن سعد و ...
· شکل دیگر کتب این دوره که خیلی زیاد نبوده کتابهایی است که احکام فقهی زنان را جمع آوری کرده است مانند؛ کتاب احکام النساء علامه مجلسی
· بخش دیگر هم احادیث مربوط به زنان است مثل کتابهای؛ عشره النساء یا معاشرت النساء یا آداب النساء و یا الفرق بین احکامهن یا النساء و جائت فیهن که البته این کتب خیلی زیاد هم نیست
· برخی کتابها هم شکل کشکولی داشتند مانند کتاب عیون الاخبار دینوری
· گروه پنجم کتابهای تحلیلی یا انتقادی است. این کتابها از دوره قاجار رواج پیدا کرده و در دوره بعدی پررنگ تر می شود. قالب بیشتر آنها رمان یا طنز بود. (مانند کلثوم ننه آقا جمال آقا حسین خوانساری، ایشان فقیهی است که کتابهای اصولی دارد یا آقا باجی که با رویکرد انتقادی برخی فتاوای فقهی شیعه و سنی را به نقد می کشاند.)
کتابهای دیگر؛ خاطرات تاج السلطنه نوشته دختر ناصر الدین شاه، تهذیب النساء (نویسنده اش معلوم نیست) که به موضوعاتی چون زن باید کم حرف بزنند یا از خانه بیرون نروند یا به بچه داری بپردازد. بی بی خانم استرآبادی نقدی در جواب آن به نام معایب الرجال نوشت.
در تهذیب النساء آمده: قرآن در مورد مکر زنان می فرماید: «کیدکن عظیم» کید زنان عظیم است و در مورد مکر شیطان می فرماید: «ان کید الشیطان کان ضعیفا» مکر شیطان ضعیف است؛ پس معلوم می شود زنها از شیطان هم بدترند!
استرآبادی در جواب می گوید: در مورد مکر مردان در قرآن آمده؛ « لئن وَقَدْ مَكَرُوا مَكْرَهُمْ وَعِنْدَ اللَّهِ مَكْرُهُمْ وَإِنْ كَانَ مَكْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ» مکر مردان کوه را از جا می کند! چرا این آیه دیده نشده است!
دو ویژگی مهم این دوره؛
1. نویسندگان، با آن نگاه معروف و رایج که تفاوت بین زن و مرد خیلی زیاد است، درباره زن نوشتند.
2. غالب نویسندگان مردان بودند. (اگر جه فهم زنانه و مردانه نیست اما ممکن است زنان از زاویه ای به موضوعات نگاه کند که مردان توجه کمتری به آن دارند.)
رضا براهینی کتابی بنام تاریخ مذکر دارد و معتقد است تاریخ از منظر مردان نوشته شده است.
دوره دوم: از مشروطه ۱۲۸۵ تا آمدن پهلوی ها ۱۳۰۴
در این دوره بحث های تجدد خیلی جدی و قوی مطرح شده و منازعات زیادی بین سنت و تجدد به وجود می آید.
مثلا کتابهای چاپ مصر سریع در ایران ترجمه می شد مانند؛ (کتابهای قاسم امین مصری؛ المراه الجدیده یا تحریر المراه، این کتابها در سال ۱۲۹۹ در ایران ترجمه شد)
همچنین در فضای تجدد خواهی انجمن ها و جمعیت ها و مجله هایی شکل می گیرد.
مانند: جمعیت نسوان وطن خواه ایران که قبل از دوره پهلوی شکل گرفته و تا ۱۰ و ۱۵ سال ادامه ی حیات می دهد.
از نشریات این دوره، حقوق زنان و ندای زنان است
از طرف دیگر آثار مذهبی عمدتا نگاه سنتی داشته و بیشتر در موضوع پوشش و حجاب و جدایی زن و مرد بوده است.
(کلمه حجاب خیلی وقتها معنای متفاوتی در دوره های مختلف دارد؛ مثلا قره العین کشف حجاب کرد یعنی روبنده را برداشت اما در دوره رضاخان کشف حجاب یعنی روسری را برداشت.)
(کتاب؛ رسائل حجابیه 3 جلد از آقای جعفریان)
البته فعالیت های اجتماعی زنها از همین دوره شروع می شود.
دوره سوم: دوره پهلوی ها است از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۵۷
این دوره جریانهای مدرن و تجددخواه فعال هستند و کتاب و نشریه دارند مثلا برخی از دبیرستانها سالنامه داشتند که در آن مجموعه مقالات را چاپ می کردند. مانند: سالنامه دبیرستان عبرت یا سالنامه دبیرستان شاهدخت سالنامه دبیرستان پهلوی یا سالنامه دبیرستان فردا
خفقان این دوره اجازه فعالیت به مذهبی ها را نمی داد اما در سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ که پهلوی دوم ضعیف است نشریه و مجله از هر دو طرف چاپ می شد.
از ۱۳۳۰ یک خط جدید و اعتدالی در مطالعات مذهبی توسط علامه طباطبایی شکل می گیرد. علامه که در دهه ۳۰ شروع به نوشتن تفسیرش می کند دو بحث خیلی مفصل در جلد ۲ و ۴ درباره زنان و در تقابل با دو دیدگاه سنتی (که زن را یک موجود درجه دوم می داند،) و جریان تجدد و نوگرا ایجاد می کند. این خط اعتدالی در دوره های بعدی در نوشته های مذهبیون پیگیری می شود مانند: کتاب زن در اسلام یحیی نوره یا حقوق زن در اسلام و جهان صدر اصفهانی، در دهه ۴۰ شهید مطهری نظام حقوق زن در اسلام و مسئله حجاب را می نویسد. نوشته های دکتر شریعتی در دهه ۵۰ این خط میانه را تقویت می کند
دوره چهارم: دوره پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان دهه ۶۰
در دهه ۶۰ و فضای پیروزی و جنگ، پرداختن به مسائل زنان اندک بوده است.
از نمونه های آثار این دوره، مجله هاجر، زن روز (در شکل جدیدش) و راه زینب است.
در این دوره، زنان فعالیت اجتماعی دارند اما مکتوبات زنانه، خیلی کم مایه و اندک است.
دوره پنجم: از دهه ۷۰ به بعد
در این دوره بحث ها خیلی جدی شده و دو نگاه شکل می گیرد.
در تهران مجله زنان به شکل مجله کیان سابق و با موضوعات متجددانه منتشر می شود. در این مجله، مباحث چالشی و انتقادی به قلم نویسندگان حوزوی و غیرحوزوی نوشته می شود. آقای سعیدزاده از جمله نویسندگان این نشریه بود.
در قم پیام زن، از سال ۱۳۷۰ با پایگاه مذهبی و دینی و با حمایت دفتر تبلیغات اسلامی چاپ می شود
مجله فرزانه با مدیر مسئولی خانم ابتکار در سال ۷۲ چاپ شد.
تاسیس مرکز تحقیقات استراتژیک وابسته به نهاد ریاست جمهوری با ریاست آقای موسوی خوئینی ها در دوره اول و آقای روحانی در دوره دوم به وجود می آید. این مرکز یک دوره مطالعات زنان راه اندازی می کند.
سال ۷۴، حضور هیئت ایرانی در کنفرانس پکن، که بازتاب خوبی داشت.
تاسیس رشته مطالعات زنان در کشور
طراحی این رشته در سال ۷۶ و در دانشگاه تربیت مدرس آغاز شد و در سال ۱۳۸۰ اقدام به پذیرش دانشجو در دانشگاه تهران، تربیت مدرس و علامه طباطبایی کرد.
تاسیس مرکز مطالعات و تحقیقات زنان در سال ۱۳۷۸ در قم
حجم نوشته ها و ترجمه ها در این دوره بسیار زیاد است.
در این دوره پایان نامه های زیادی با موضوعات زنان نوشته شد.
برگزاری نشست ها و همایش های علمی؛
مثلا ۴۰ و ۵۰ همایش از دهه ۷۰ با عنوان زن در دیدگاه امام یا در سیره امام برگزار شده است.
مرکز مطالعات و تحقیقات زنان هم چندین نشست و همایش و هم اندیشی برگزار کرد.
از دهه 70 به بعد بحث زنان در یک سطح نسبتا خوبی قرار دارد.
کتابهای منبع شناسی ها که حاکی از کثرت نوشته ها و تالیفات در این دوره دارد.
مانند: مجموعه ۵ جلدی خانم ام علی مشکور به نام معجم ما الف عن المراه و الاسره
کتاب ۱۰ جلدی عبدالجبار رسایی به نام کتاب شناسی مصادر نظام اسلامی که جلد ششم آن المراه و الاسره است
کتابنامه زن و خانواده از سلمان حبیبی
آسیب شناسی مکتوبات دوره پنجم
§ نبودن نگاه انتقادی از بیرون به ویژه در خصوص پایان نامه ها
§ تکراری بودن (همایش ها مربوط به دیدگاه امام «ره» ۵۲ بوده و حدود ۱۵۰ مقاله نوشته شده که ۱۰ تا نو و خوب است.)
§ نوشته ها خیلی مستقل نیست و بیشتر متاثر از فضای سیاسی کل کشور است.
§ نوشته ها جامع نیست و نویسندگان گزینشی عمل می کردند
§ انتزاعی است و ناظر به عمل و حلال مشکل نیست(چه مشکل فکری و چه مشکل عینی)
§ ادعاهای کلان زیاد صورت می گیرد.